تنوع ژنتیکی ژنوتیپ‌های کنجد و استفاده همزمان از شاخص‌های تنش و صفات مورفولوژیک جهت انتخاب در شرایط تنش خشکی

ﺧﺸﻜﻲ ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺗﻨﺶﻫﺎی ﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر ﻣﺨـﺮب و زیان‌آوری روی ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺷﺪی ﮔﻴﺎه، ﺳﺎﺧﺘﺎر، اﻧﺪام و ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ آن‌ها دارد. کنجد محصول خاص مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری ایران است و معمولاً با تنش خشکی در طول فصل زراعی مواجه می شود. به‌منظور بررسی تأثیر تنش خشکی بر ارقام کنجد و بررسی روابط بین صفات و عملکرد دانه، آزمایشی در منطقه دشت مغان به مدت دو سال به اجرا درآمد. در سال اول بر مبنای عملکرد در شرایط آبیاری عادی و تنش خشکی، شاخص های کمی تحمل به خشکی برای 22 ژنوتیپ از مناطق مختلف جهان مطالعه شد. شاخص‌های STI ،MP ، TOL و SSI برای کلیه ژنوتیپ‌ها محاسبه گردید و شاخص های MP و STI به‌عنوان مناسب ترین شاخص ها برای ارزیابی مقاومت به خشکی تعیین گردیدند. در سال دوم ده ژنوتیپ بر اساس میزان شاخص STI، 5 ژنوتیپ با بالاترین STI، 3 ژنوتیپ با STI متوسط و 2 ژنوتیپ با STI پایین برای ارزیابی صفات مورفولوژیکی گزینش شدند و در دو سطح تنش در قالب یک طرح اسپیلت پلات با سه تکرار مورد ارزیابی مجدد قرار گرفتند. نتایج نشان داد که بین سطوح آبیاری و ژنوتیپ های مورد مطالعه از نظر کلیه صفات مورد ارزیابی اختلاف معنی داری از نظر آماری وجود دارد. همچنین رابطه مثبت و معنی داری بین صفات مورفولوژیک مورد مطالعه با عملکرد دانه در شرایط عادی و هر یک از شرایط تنش رطوبتی و با STI وجود داشت. بررسی همبستگی STI ژنوتیپ ها با صفات مورفولوژیکی نشان داد که ژنوتیپ های با میانگین صفات بالاتر، STI و عملکرد دانه بالاتری نیز در هر دو شرایط آزمایش دارا بودند. نتایج این تحقیق نشان داد که بین صفات مورفولوژیکی مورد بررسی همبستگی مثبت و معنی داری با شاخص تحمل به تنش خشکی STI وجود دارد، به عبارت بهتر صفات مورد مطالعه به میزان تنش واکنش نشان دادند. لذا می توان از صفات ذکر شده به‌عنوان مارکرهای مورفولوژیکی برای انتخاب ژنوتیپ های کنجد در مطالعات خشکی سود جست. همچنین بررسی ژنوتیپ های مورد مطالعه نشان داد که غالب ژنوتیپ های با منشأ ایرانی دارای ویژگی تحمل به شرایط کم‌آبی می‌باشند. بنابراین بر اساس نتایج دوساله این آزمایش ژنوتیپ های اولتان و کرج 1 به‌عنوان بهترین کاندید برای معرفی در شرایط کم آب مشابه و همچنین منابع ژنتیکی مناسب برای استفاده در برنامه‌های اصلاح کنجد توصیه می شوند.